بدون حرف زیاد، بدون حاشیه | نگاهی به فیلم« آیه های زمینی» به کارگردانی مشترک علی عسگری و علیرضا خاتمی

سینمااعتماد، لادن موسوی ،بالاخره نوبت به ما هم رسید. دیروز اولین نمایش تنها فیلم ایرانی حاضر در جشنواره امسال بود. برعکس سال های اخیر که سینمای ایران حضوری پررنگ در بخش های مختلف جشنواره داشته، امسال تنهاحضورش با فیلم «آیه های زمینی» به کارگردانی «علی عسگری» و «علیرضا خاتمی» است که در بخش مسابقه «نوعی نگاه » حضور دارد.

««نوعی نگاه»  هیئت داورانی مخصوص به خود و جدا از بخش مسابقه اصلی دارد. امسال رییس داوران این بخش بازیگر معروف آمریکایی «جان سی رایلی» است.  «آلیس وینوکور» سناریست و کارگردان فرانسوی، «پائولا بییر»بازیگر آلمانی، «داوی چو»کارگردان و تهیه کننده فرانسوی- کامبوجیایی و «امیلی دو کن» بازیگر بلژیکی ، او را در داوری همراهی می کنند.

برای اولین نمایش فیلم در سالن مخصوص این بخش «دبوسی» دو کارگردان به همراه گروهشان در سالن حضور داشتند و قبل از شروع فیلم به روی صحنه آمدند،  در حالی که «علی عسگری» از جشنواره کن و عوامل گروهش تشکر کرد، «علیرضا خاتمی» ار اتفاقات چند ماه اخیر ایران که از مرگ زنده یاد «مهسا امینی» شروع و با تظاهرات ادامه یافت صحبت کرد. او گفت که بعد از این اتفاقات تصمیم به ساخت این فیلم گرفته اند. او گفت که فکر نمی کرده اند در جشنواره قبول شوند و از این اتفاق بسیار خوشحالند. او سپس ار همه خواهش کرد تا فیلم را با دقت ببینند و درباره اش فکر کنند..

«آیه های زمینی» فیلمی بخش بندی شده است. مثل کتابی که از پلانی به عنوان مقدمه، نه اپیزود و پلانی به عنوان موخره تشکیل شده است. اپیزود هایی که به غیر از اولی هر کدام با نوشتن اسم شخصیت آن اپیزود بر روی سیاهی آغاز می شود :  سلنا – آرام- صدف – فائزه – فربد – سیامک – علی و مهری. اپیزود اول تنها اپیزودی است که به نام شخصیت درون تصویر نیست و به اسم مشکل درون اپیزود نام گزاری شده است. در هر اپیزود که داستانی کاملا جدا از دیگران دارد، دوربین فیکس است و در پلانی چیده شده، شخصیت آن اپیزود در کادر با کسی صحبت می کند. پلان هیچ وقت عوض نمی شود و ما هیچ وقت فرد روبروی این شخصیت ها را نمی بینیم.  هر کدام از این کاراکتر هامشکلی دارند که برای رفع و رجوعش به فرد خارج از کادر که فقط صدایش را می شنویم رجوع کرده اند و یا توسط او احضار شده اند. دو کارگردان جوان، با هوش فراوان، شخص طرف صحبت شخصیت ها را نشان نمی دهند و این باعث می شود تا تماشاگر بتواند در ذهن و تخیل خود هر کسی را که خواست به جایشان تصور کند. خیالتان راحت باشد. تصور کسی که پشت این صداهای مختلف نشسته است، اصلا کار سختی نیست. کارگردانان می دانند که تمام ما، هر کداممان ، اگر نه هر روز، اما حداقل هفته ای و یا ماهی چند بار با چنین آدم هایی سر و کار داریم. آدم هایی که پشت میز های اداری و مسند قدرت نشسته اند و از اندک و یا زیاد قدرتی که دارند نهایت سو استفاده را می کنند. آدم هایی که گاه کاره ای هم نیستند، اما قوانین عجیب و ناعادلانه و بعضا مسخره و احمقانه را موبه مو اجرا می کنند. کسانی که حتما یک عمر تحقیر شده اند، و حالا می خواهند تلافی اش را بر سر ارباب رجوع و یا زیر دست خود خالی کنند. مثلا در اپیزود اول به نام «دیوید» ، پدری جوان را می بینم که در جلوی باجه ثبت احوال ایستاده است و با مسئول باجه صحبت می کند. او و همسرش اسم بچه شان را که اسمی ایرانی و یا عربی نیست انتخاب کرده اند. مامور اما اسم را قبول نمی کند. داستان این اپیزود کشمکش این دو برای انتخاب و ثبت اسم نوزاد تازه به دنیا آمده  است.

«سلنا» و مادرش برای جشن تکلیف به دنبال لباس و چادر مناسبند، «آرام» دختری دبیرستانی است که مدیر مدرسه احضارش می کند، «صدف» به اداره ثبت خلافی ماشین، برای اعتراض به حکم جلب ماشینش به علت کشف حجاب رفته است، «فائزه» به قصد استخدام به شرکتی خصوصی رفته است، «فربد» به دنبال گرفتن گواهینامه است، «سیامک» در کارگزینی مصاحبه می شود، «علی» به دنبال پروانه ساخت فیلمش است و بالاخره «مهری» به دنبال سگش که به دلیل طرح «سگ گردانی» از او گرفته شده می گردد.

با دو پلان اول و آخر فیلم، و این موقعیت های اپیزودیک، بدون حرف زیاد، بدون حاشیه رفتن و یا استفاده از کلیشه های نخ نما، «عسگری» و «خاتمی» حرف خود را به خوبی به تماشاگر و هر کس دیگری که گوش شنوا دارد می زنند : ما ایرانیان، از بدو تولد، تا آخر عمر که می میریم، گرفتار این مشکلات هستیم. مشکلاتی که هر روز و هر ساعت ذهن و فکر ما را درگیر خود می کنند. مشکلاتی که مخصوص ما ایرانیان است و برای بقیه جهان خنده دار هستند. و اتفاقا تماشاگران غیر ایرانی حاضر در سالن سینما، با دیدن این مشکلات با صدای بلند می خندیدند، چون این مسائل که زندگی ما را تباه کرده اند، نه تنها برایشان وجود ندارد که خنده دار است. ایرانیان هم البته می خندیدیند. خنده ای کاملا متفاوت. خنده ای از سر زور، برای تسلی خود و عبور از تلخی پنهان در هر اپیزود. اعتراف این که هر چند مسخره و هجو و بی معنی، این مشکلات و صد ها و هزاران مشکل و مسئله دیگر، به روزمره زندگی ما تبدیل شده اند. تنها اپیزودی که شاید بتوان گفت مشکلی جهانی را به نمایش می گزارد، اپیزود «فائزه» است که به آزار و اذیت های کلامی و جنسی در محیط کار، مخصوصا بر روی دختران جوان، و سو استفاده از مقام و قدرت اشاره دارد.  متاسفانه در هر کشوری این آزار و اذیت ها، بیشتر و یا کمتر، همچنان وجود دارند.  تنها مشکل «آیه های زمینی» هم در همین جاست. انتخاب مشکلات و نشان دادنشان. انتخاب هایی که گاه عالیند و گاه نه آنقدر. به طور مثال همین اپیزود «فائزه» به مشکلی اشاره می کند که مخصوص ایرانیان نیست. در صورتی که دیگر اپیزود ها همه به مشکلاتی که فقط ما در ایران درگیرش هستیم اشاره دارند. این ناهماهنگی درباره قوت و کشش اپیزود ها هم صدق می کند. تعدادی از اپیزود ها به شدت قوی هستند، مانند اپیزود «فربد» که به نظرم شاید بتوان گفت بهترین اپیزود فیلم است و تعدادی ضعیف ترند. این نامتعادل و نابرابر بودن اپیزود ها و البته مشکل اپیزود «فائزه» که با بقیه نا هم خوان است از نگاه من تنها اشکالات اصلی فیلم «عسگری» و «خاتمی» هستند. شاید گاهی می شد اپیزودی را زودتر کات کرد (به طور مثال اپیزود «سلنا» که تهش کمی زیادی دارد)، اما این ها اشکالاتی کوچکند. از این ها اما اگر بگذریم، «آیه های زمینی» یکی از بهترین ها و با هوش ترین فیلم های این سال های سینمای ایران در کن ، به خصوص در بخش «نوعی نگاه» است. چون با سادگی تمام، با تنها یک پلان در هر اپیزود، بدون های و هو، بدون ادعا و کارگردانی و فیلمبرداری پر زرق و برق، بدون خود شیفتگی، بدون هزینه های گزاف و فیلمبرداری پرتجمل، به سادگی و به راحتی توانسته حرفش را بزند و با تماشاگر ارتباط برقرار کند. کارگردانان جوان این فیلم ایده ای درست را با شکلی درست، به اجرا گذاشته اند و نتیجه فیلمی صادق، قوی و درست است با نگاهی نو و متفاوت. فیلمی که جایگاهش در این بخش مسابقه کن ، کاملا درست و به جاست. «آیه های زمینی» ، تنها نماینده ایران در جشنواره کن، به تنهایی ولی به راحتی جور سینمای ایران را بر دوش می کشد. نمایش فیلم با استقبال بسیار زباد تماشاگران مواجه شد که برای دقایقی طولانی بعد از اتمام فیلم دست زدند و گروه و کارگردانان را تشویق کردند.  برای «علی عسگری» و «علیرضا خاتمی» ، کارگردانان جوان ایرانی آرزوی موفقیت و بردن جایزه را دارم.